اصول معماری بیمارستان - مکان یابی و انتخاب سایت بیمارستان

اصول معماری بیمارستان - مکان یابی و انتخاب سایت بیمارستان

نویسنده: مهندس حمیدرضا اشرف

 

همسایگی و اصل هم جواري

اصل همجواري بر مبناي دو نوع کاربري مناسب و کاربري نامناسب اراضی شهري تعریف و تشریح میشود و در واقع همسایگی ها می توانند بر روي یکدیگر تاثیرات منفی و یا مثبت داشته باشند. این تاثیرات در جهت منفی شامل مواردي همچون اختلال عملکردي، سلب آسایش، کاهش بازدهی و... می باشد، هم چنین همجواري دو نوع کاربري مناسب می تواند سبب افزایش کارایی، ارتقاء سطح خدمات و... شود. بنابراین توجه به این موضوع در مکان یابی مراکز درمانی از اهمیت بسیار زیادي برخوردار است. در ادامه نکاتی در این زمینه ارائه شده است:

1. مکان استقرار مرکز درمانی در نزدیکی نقاطی با احتمال تلفات بالا نظیر مراکز تجاري، مذهبی، آموزشی، مراکز پر جمعیت و فرسوده، جاده ها و... در نظر گرفته شود. البته این فاصله نباید به قدري نزدیک باشد که به عنوان همجواري دو کاربري نامناسب اطلاق گردد.

2. ترجیحاً زمین بیمارستان در مجاورت و یا نزدیکی پاركها و فضاي سبز قرار گرفته و چشم انداز مناسب به طبیعت و مناظر زیبا داشته باشد.

3.  در انتخاب موقعیت اجراي طرح، توزیع عادلانه سطوح بیمارستانی در سطح شهر، لحاظ گردد. هم چنین رعایت حریم سایر بیمارستان ها و مراکز درمانی همچون درمانگاه ها، مراکز جراحی محدود، مراکز تشخیص مستقل و... الزامی است. در این خصوص مکان قرارگیري مرکز درمانی باید متناسب با شبکه خدمات درمانی بوده و ارتباط مرکز با سایر مراکز درمانی دور و نزدیک از پیش تعیین شده باشد. توجه به این موضوع بر تعیین نوع بخش ها و خدمات مراقبتی و درمانی مورد نیاز مرکز درمانی تأثیر گذار خواهد بود و انتظار خدمات رسانی و ارزیابی بر اساس توان و قابلیت هاي مرکز مورد نظر صورت خواهد گرفت.

4. با توجه به اینکه در طرحهاي تفصیلی شهرها، دقت و توجه زیادي اعمال گردیده و مطالعات پشتیبانی گسترده اي براي تصمیم گیري در مورد کاربري هاي مختلف وجود دارد، لذا توجه به پیشنهادات طرح تفصیلی در خصوص انتخاب مکان مناسب براي تأسیس این مراکز از اهمیت ویژه اي برخوردار است.

5. ضلع اصلی و ورودي بیمارستان نباید در مجاورت بافت مسکونی قرار گیرد.

6. یک بیمارستان اگرچه به خودي خود نمی تواند به عنوان هدف بالقوه اي جهت حمله دشمن به حساب آید، اما مجاورت آن به بناهاي حساس مانند کاربري هاي حکومتی، دولتی و نظامی از منظر پدافند غیرعامل اهمیت بسیاري دارد. اهمیت این مورد زمانی دوچندان می شود که بایستی با مطالعات دقیق و حساب شده، فاصله بیمارستان را از بناهاي حساس طوري تعیین کرد که از طرفی حملات مستقیم به آن بناها، آسیبی را متوجه بیمارستان نکند و از طرف دیگر بتوان با حفظ فاصله مناسب، خدمات رسانی امدادي را در شرایط بحرانی به آن ها ارائه داد.

7. بر اساس بند قبلی با اینکه در زمینه مصونیت بیمارستان ها در برابر حمله در زمان جنگ پروتکل هاي جهانی وجود دارد، ولی نزدیکی بسیار زیاد مراکز درمانی به بناهاي حساس، موجب سوء استفاده دشمن براي حمله به مراکز درمانی خواهد شد.

8. حتی المقدور از احداث این مراکز در مجاورت فضاهاي بدون دفاع شهري پرهیز شود زیرا امکان بروز ناهنجاري را در این مکانها افزایش می دهد. فضاهاي بدون دفاع و غیر قابل دفاع، اماکن و فضاهایی هستند که به فرد حقیقی یا حقوقی تعلق ندارند و از آنها نگهداري نمی شود. این گونه فضاها از دیدها محفوظ هستند و به همین دلیل فضاهاي دنج و مطمئنی براي فعالیت هاي غیرمجاز و ناهنجار محسوب می شوند. این فضاها در حقیقت حاصل زمینه ها و عواملی در سه سطح، کلان (ساختار اجتماعی اقتصادي)، میانه (ساختار نهادي) و خرد (ساختار فیزیکی) هستند.

9. وجود برخی کاربري هاي نامناسب در مجاورت و همجواري این مراکز، سبب کاهش کارایی این مراکز می شود، زیرا انگیزه افراد را براي مراجعه به آن کاهش می دهد. از جمله این موارد می توان به مراکز دفن زباله، مراکز فاضلاب شهري، دامداري، محله هاي بدنام و... اشاره کرد.

10. مکان یابی باید به گونه اي باشد که اصل آسایش و رفاه عمومی دچار خلل نشود. به عبارت دیگر عملکرد این مراکز نباید سبب اختلال در آسایش شهروندان و همسایگی شود.

طرح توسعه یا اصل زیادگی

انتخاب زمین جهت احداث بیمارستان باید به گونه اي باشد که امکان توسعه و گسترش این مراکز را در آینده فراهم کند. به عبارت دیگر امکان پیش بینی فضاي ذخیره براي گسترش آتی این مراکز مقدور باشد. تجربه ثابت کرده است که هر بیمارستانی هر 10 یا 15 سال نیاز به گسترش و توسعه دارد. بنابراین مکان و طراحی بیمارستان باید اجازه هرگونه گسترش آتی را فراهم سازد. نکاتی در این زمینه در ادامه ارائه شده است:

1.در پیش بینی امکان گسترش در آینده، 2 حالت وجود دارد. اول اینکه زمین بیمارستان به قدري بزرگ باشد که بخشی از زمین مذکور به ساختمان سازي به منظور ایجاد مرکز درمانی اختصاص یابد. در حالت دوم، بخشی از همسایگی هاي پیرامون سایت بیمارستان جهت گسترش ساختمان مرکز درمانی خریداري گشته و بدین منظور مورد استفاده قرار می گیرد. در این خصوص حالت اول در اولویت انتخاب است.

2. برنامه ریزي اولیه به کاربري همسایگی هاي جدید پس از توسعه توجه نمود تا با کاربري درمانی ناسازگاري نداشته باشد.

3. در انتخاب محل بیمارستان زمین هایی که امکان گسترش شرقی- غربی را براي بنا فراهم می آورند از اولویت بیشتري برخوردارند.

4. در ارزیابی مکان قرارگیري مرکز درمانی، مجاورت مرکز با یک فضاي وسیع می تواند امکان توسعه فیزیکی و یا کارکردي مجموعه در شرایط بحران را به همراه داشته باشد. به طوري که فضاي کافی براي نصب سایبان ها و اتاقک هاي موقت جهت خدمات رسانی به بیماران فراهم گردد.

5. در مکان یابی بیمارستان بایستی به کاربري آینده همسایگی ها که در طرحهاي فرادست از قبیل طرح جامع یا طرح تفصیلی پیش بینی شده است دقت شود تا امکان طرح توسعه بیمارستان با تصرف پلاك هاي مجاور بررسی شود.

6. در طرح توسعه باید به معیار جمعیتی توجه نمود. این شاخص یکی از شاخص هاي بسیار مهم در خصوص احداث یا گسترش مراکز است. این معیار تعداد و میزان رشد جمعیت شهري، میزان رشد پذیرش و بیمارپذیري مرکز درمانی، نحوه توزیع و پراکندگی جمعیت در سطح شهر و... را شامل می شود.

زیر ساخت ها و تاسیسات زیربنایی

با توجه به حساسیت بیمارستان از نظر نوع کاربري، زیرساخت هاي شهري می توانند تأثیر به سزایی در تداوم عملکردي آن به ویژه در شرایط بحرانی داشته باشند که بایستی در این رابطه مطالعات شهري جامعی صورت گیرد. مکان یابی بیمارستان بایستی طوري نسبت به زیرساخت هاي شهري صورت گیرد که در صورت تخریب بخشی از آن ها، امکان احیاي سریع زیرساخت ها و یا درصورت نیاز، ایجاد انشعاب هاي مورد نیاز از این زیرساخت ها جهت تداوم خدمات رسانی بیمارستان وجود داشته باشد. از جمله این زیرساخت هاي اساسی به سیستم آب و فاضلاب، گاز، برق و تلفن می توان اشاره کرد. هم چنین امکان ایجاد شبکه هاي مخابراتی ، حذف نقاط کور تلفن همراه و امواج رادیویی ، امکان برقراري ارتباط بی سیم و سیستم هاي ماهواره اي ، دسترسی به آب براي مصارف صنعتی ، امکان دفع زباله و فاضلاب صنعتی و ... نیز در این گروه قرار می گیرد .در مکان یابی بیمارستان بایستی به تغییرات زیرساختی که در طرحهاي فرادست از قبیل طرح جامع یا طرح تفصیلی پیش بینی شده است دقت شود و تاثیر آن در تعامل با بیمارستان بررسی گردد.

شاخص هاي اقتصادي و اصل برآورد هزینه

مکان گزینی این مراکز باید به گونه اي باشد که حداقل هزینه را براي سازمان ها و نهادهاي مربوطه ایجاد کند ، هزینه هایی چون هزینه تملک یا خریداري زمین و احداث ساختمان، هزینه تأسیسات و تجهیزات مرکز، هزینه نیروي انسانی، هزینه هاي نگهداشت و تعمیر و... باید به صورت بهینه و با برنامه ریزي جامع صورت پذیرد. از طرف دیگر شرایط اقتصادي جامعه تحت پوشش بیمارستان نیز در مکان یابی و برنامه ریزي بیمارستان موثر است.

شاخص هاي فرهنگی و روانشناسی اجتماعی

دانش روانشناسی به دلیل ماهیت کاربردي، در بررسی علل و انگیزه هاي رفتارهاي اجتماعی و فردي شهروندان، می تواند کمک شایانی به انتخاب بهترین فضاي شهري جهت احداث و استقرار مراکز کند. این امر می تواند از طریق مطالعات میدانی و بر مبناي روش هاي مطالعاتی آن مانند تهیه و تکمیل پرسش نامه ها، انجام مصاحبه ها، برگزاري همای شها و نشست ها، فراخوان پژوهشی و... انجام شود.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی هاي اقلیمی (خرد اقلیم)

موقعیت جغرافیایی و ویژگیهاي اقلیمی محل مورد نظر بایستی تأمین کننده کلیه نیازهاي یک بیمارستان در شرایط عادي و بحرانی باشد. از طرف دیگر تاثیرات منفی آن نیز باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و در برنامه ریزي مرکز درمانی به آن توجه شود. بنابراین توجه به مولفه هاي اصلی تابش، باد و بارش در این خصوص حائز اهمیت است.

مشخصات کالبدي اراضی

توجه به مشخصات طبیعی و کالبدي اراضی جهت انتخاب سایت بیمارستان بسیار حائز اهمیت می باشد. چراکه برخی از این عوامل به عنوان پتانسیل هاي طراحی شناخته شده و برخی دیگر سبب ایجاد محدودیت هایی در طرح خواهد شد؛ از جمله این موارد می توان به عواملی هم چون جنس خاك، توپوگرافی زمین، واقع شدن در مسیر گسل ها و سیلاب هاي فصلی، قرارگیري در مسیر ریزش کوه یا بهمن، قرارگیري در حریم رودخانه، وجود عوارض طبیعی(تپه، درخت، نهر، دره)، وجود عوارض مصنوعی(قنات)، سطح آب زیر زمینی و... اشاره کرد که باید هر یک از آن ها به دقت مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند. علاوه بر مشخصات طبیعی عواملی انسان ساخت نیز وجود دارد که سبب محدودیت در مکان یابی بیمارستان خواهد شد. از جمله آن می توان به تداخل یا همجواري با تاسیسات زیرزمینی همچون لوله هاي اصلی گاز یا نفت، کانال هاي آب و فاضلاب، تداخل با خطوط حمل و نقل زیرزمینی همچون مترو، تداخل یا همجواري با خطوط برق فشار قوي و... به عنوان عوامل بازدارنده در انتخاب سایت اشاره نمود. در این خصوص در صورت قرارگیري موارد مذکور در نزدیکی سایت باید حریم هاي اعلام شده از سوي مراجع ذیربط رعایت شود.

مساحت و ابعاد زمین

زمینی براي بیمارستان سازي مناسب است که از نظر ابعاد، مناسب با نیازهاي آن باشد تا بتواند علاوه بر تأمین فضاي کافی براي ساخت بیمارستان، با توجه به سرانه ها، فضاهاي کافی براي سایر کاربري هاي خدماتی و رفاهی را براي گروه هاي مختلف داشته باشد. در ادامه نکاتی در این خصوص ارائه شده است:

1.درتعیین مساحت مناسب زمین براي مرکز درمانی می بایست به 6 عامل زیر توجه نمود:

الف- سطح اشغال ساختمان اصلی

ب- سطح اشغال ساختمان ها و تاسیسات جنبی

ج- سطح اشغال راه ها و معابر

د-سطح اشغال پارکینگ ها

ه- سطح اشغال فضاي سبز

و-پیش بینی سطح آزاد جهت توسعه

2زمین باید وسعت کافی براي چرخش ساختمان و قرار گیري در بهترین جهت جغرافیایی را داشته باشد.

3. حداقل عرصه پیشنهادي(مساحت زمین) مورد نیاز فضاهاي درمانی و بیمارستانی به شرح جدول زیر پیشنهاد می گردد. لازم به ذکر است این ابعاد بیش تر در مراکز درمانی و بیمارستان هاي دولتی مدنظر است.

فضا                                     حداقل عرصه پیشنهادي (مساحت)

مراکز جراحی محدود                 650 متر مربع

بیمارستان 32 تختی                 5000 متر مربع

بیمارستان 64 تختی                 8000 متر مربع

بیمارستان 96 تختی                 15000 متر مربع

بیمارستان 124 تختی               20000 متر مربع

بیمارستان 160 تختی              25000 متر مربع

بیمارستان 200 تختی              30000 متر مربع

بیش از 200 تختی                به ازاي هر تخت 150 متر مربع

الف- در صورت آموزشی بودن بیمارستان، 10 در صد به موارد فوق افزوده می گردد.

ب- در خصوص بیمارستان هاي روانی با توجه به محدودیت طبقات، به حداقل عرصه پیشنهادي 50% افزوده می گردد.

ج-  در شرایط خاص و در صورت رعایت ضوابط شهرسازي، تعداد طبقات و مساحت زمین می تواند متفاوت از مقادیر پیشنهادي باشد.

هندسه زمین

هندسه مناسب زمین بیش از همه در جهت تسهیل جانمایی مسیر هاي ورود و خروج، موقعیت و نحوه قرار گیري نسبت به خیابان ها و گذرهاي پیرامونی و نحوه قرارگیري فضاهاي پر و خالی نسبت به یکدیگر تأثیرگذار خواهد بود. بدین ترتیب پاسخگویی زمین مورد نظر به نیازمندیهاي فضایی ، ارتباط میان بخش ها، اقتصادي نمودن پروژه و... موضوعات با اهمیتی هستند که به طور مثال یک زمین کشیده، باریک و بی تناسب به دشواري جواب گوي احتیاجات مورد نظر خواهد بود. در ادامه نکاتی در این زمینه ارائه شده است:

1. در انتخاب محل بیمارستان زمین هایی که امکان گسترش شرقی-غربی را براي بنا فراهم می آورند از اولویت بیشتري برخوردارند.

2. شکل هندسی زمین با توجه به شاخص هاي زیر بر مکان یابی مرکز درمانی مؤثر خواهد بود.

الف- نسبت ابعاد زمین (طول و عرض)

ب- تعداد اضلاع زمین

ج-  زوایاي زمین

د- شیب زمین

3.  زمین هاي با شیب زیاد براي بیمارستان سازي مناسب نمی باشد. به دلیل ماهیت عملکرد بیمارستان بخش زیادي از مخاطبان این مراکز را کودکان، معلولان و بیمارانی با ناتوانی هاي جسمی-حرکتی تشکیل می دهند که سایت هاي کم شیب امکان دسترسی ساده را براي همگان فراهم می آورد. البته وجود شیب ملایم در سایت، جمع آوري آب هاي سطحی را در فضا تسهیل می کند.

4. در ضلع اصلی دسترسی بیمارستان ها، امکان تفکیک ورودي اصلی و ورودي اورژانس مقدور باشد.

5. طول و عرض زمین با هم متناسب بوده و حداقل اندازه و مساحت پیشنهادي در آن رعایت گردد.

6. امکان استخراج(محاط) زمین مربع یا مستطیل به ابعاد پیشنهادي در زمین وجود داشته باشد.

7. توصیه می شود شکل زمین تا حد ممکن به اشکال هندسی منتظم نزدیک باشد و اضلاع آن ترجیحا کمتر از

5 ضلع باشد.

8. زوایاي زمین ترجیحا راست گوشه بوده و در سطح مفید مورد نیاز، نقصان و کاستی وجود نداشته باشد.