نویسنده: مهندس حمیدرضا اشرف

 

طراحی بیمارستان 

نظر به اینکه انسان ها بخش عمده اي از زمان خود را در فضاهاي سربسته می گذرانند، لذا توجه به طراحی و معماري در فضاهاي تشکیل دهنده یک مکان بسیار حائز اهمیت می باشد. به عبارت دیگر اصلی ترین بخش از هر مکانی از دیدگاه معماري، فضاهاي داخلی آن مکان است. چرا که بیشترین میزان حضور هر کاربر در یک بنا، بالطبع فضاهاي داخلی آن مکان نه محیط بیرونی است.

در مراکز درمانی نیز ارائه خدمات در رده هاي مختلف، گردش کاري مناسب و انجام صحیح فرآیند ها منوط به طراحی مناسب فضاهاي داخلی می باشد. علاوه بر آن تامین شرایط آسایش و رفاه تمامی افراد از جمله بیماران، کارکنان و مراجعین می تواند در بهره وري و بازدهی خدمات موثر بوده و روند بهبود بیماران را تسریع بخشد. بنابراین توجه به مقوله طراحی فضاهای داخلی بسیار با اهمیت است.

در رابطه با مباحث مرتبط با فضاهاي داخلی در مراکز درمانی می توان به مواردي همچون زیربناي بیمارستان ، جانمایی و ارتباطات داخلی، ابعاد و تناسبات داخلی، عناصر و اجزاي ارتباطی، الزامات نازك کاري، الزامات بازشو ها، نور و روشنایی ، رنگ ، الزامات عایق بندي و تنظیم صدا، کنترل عفونت، ایمنی در فضا هاي داخلی و الزامات معلولین در فضا هاي داخلی و... اشاره نمود. در ادامه در خصوص هر یک از این موارد نکاتی ارائه خواهد شد.

زیربناي بیمارستان:

در هر کشوري بر اساس سیاست هاي شبکه درمانی کشور، امکانات، محدودیت ها و...، قواعدي جهت محاسبه مساحت مورد نیاز فضاهاي بیمارستان درنظر گرفته می شود. در این خصوص نکات کلی درباره تقسیم بندي سایت، نحوه محاسبه زیربناي بیمارستان و... ارائه شده است:

تقسیم بندي سایت بر حسب نوع کاربري

همان طور که گفته شد سه حوزه اصلی شامل سطح اشغال ساختمان بیمارستان، پارکینگ و فضاي سبز در سایت بیمارستان مورد توجه است که باید حداقل مساحت مناسب را به آ نها اختصاص داد:

1.ضابطه سطح اشغال ارائه شده براي فضاهاي درمانی و بیمارستانی در همکف اغلب طر حهاي جامع شهري حداکثر 40 درصد مساحت عرصه اعلام گردیده است .

2. ضابطه سطح پارکینگ در کاربري هاي بهداشتی و درمانی اغلب طرح هاي جامع شهري حداکثر 30 درصد مساحت عرصه اعلام گردیده است.

3.  بر اساس ضوابط اغلب طرح هاي جامع شهري در خصوص فضاي سبز در کاربري هاي بهداشتی، درمانی و مراکز دانشگاهی، حداقل مساحت فضاي سبز 30 درصد مساحت عرصه تعیین گردیده است.

نحوه تعیین سرانه و محاسبه زیربناي ساختمان بیمارستان

زیر بناي بیمارستان شامل تمامی فضاهاي موجود در ساختمان اصلی بیمارستان از جمله بخش هاي مختلف، راهروها و مشاعات و حتی سطح اشغال شده به واسطه عناصر ساز هاي، دیوار ها، آسانسورها، راه پله ها، کانال هاي تاسیساتی و... می باشد. در واقع زیر بناي بیمارستان، همان مساحت کلی ناخالص ساختمان اصلی بیمارستان است.

جانمایی و ارتباطات داخلی

یکی از مقولات مهم در رابطه با فضاهاي داخلی، جانمایی و ارتباطات داخلی بخش ها است. در اثر یک جانمایی مناسب است که فضاهاي یک مرکز درمانی به صورت کارآمد در کنار یکدیگر قرار گرفته و ارتباط فضایی مناسب بین آن ها پدید می آید. در این ارتباط توجه به عواملی که بر جانمایی حوزه هاي کارکردي در مراکز درمانی مؤثر می باشد بسیار مهم است .

در این راستا جهت دست یابی به ارتباط مناسب بین این فضاها، لازم است ابتدا شناخت کافی از بخش هاي تشکیل دهنده ي

یک مرکز درمانی حاصل گردد.

عوامل مؤثر بر جانمایی

عواملی که بر جانمایی حوزه هاي کارکردي در مراکز درمانی تأثیرگذار هستند عبارتند از :

1.سهولت ارتباطات میان حوزه هاي کارکردي با یکدیگر و با بیرون از مجموعه

2.  ایمنی افراد و فضاي فیزیکی

3. رفاه، آسایش و ارتباط با عناصر محیطی پیرامون

4. کارکرد پس از بحران

5. امکان توسعه و گسترش آینده

در ادامه در خصوص هر یک از این عوامل نکاتی ارائه خواهد شد. لازم به ذکر است رعایت موارد مرتبط با جانمایی

در هر یک از بخش هاي بیمارستانی بر اساس این عوامل ضروري است.

سهولت ارتباطات میان حوز ههاي کارکردي با یکدیگر و با بیرون

مهم ترین عامل در جانمایی بخش ها تامین ارتباط مناسب کارکردي بین بخش هاي بیمارستان است. حوزه هاي کارکردي در مراکز درمانی می بایست با یکدیگر در ارتباط متقابل بوده و به گونه اي سازماندهی گردند که از قرارگیري مناسب این فضاها در کنار هم، بتوان به بالاترین سطح بهره وري و خدمات رسانی دست یافت.

ایمنی افراد و فضاي فیزیکی

یکی از عوامل دیگري که جانمایی حوزه هاي عملکردي را تحت تأثیر قرار می دهد مبحث ایمنی است. ایمنی می تواند شامل حفاظت افراد (بیماران، کارکنان و مراجعین) و هم چنین حفاظت از فضاي فیزیکی(ساختمان، تجهیزات و تاسیسات) شود .

رفاه، آسایش و ارتباط با عناصر محیطی پیرامون

تعامل با محیط بیرون و برقراري ارتباط با محیط طبیعی، چه به صورت فیزیکی و چه به صورت بصري، در مراکز درمانی بر بهبود شرایط جسمی و روانی بیماران بسیار تأثیرگذار می باشد. لذا طراح بیمارستانی باید به این نکته توجه نماید که ارتباط هر یک از فضاهاي بیمارستانی با محیط طبیعی بسیار مهم قلمداد می شود.

کارکرد پس از بحران

یکی از مؤلفه هایی که در جانمایی حوزه هاي کارکردي در مراکز درمانی مهم است، توجه به عملکرد آن بخش در حین بحران و پس از وقوع بحران می باشد. لذا می بایست در جانمایی فضاها و درنظرگرفتن مجاورت ها به این مسأله نیز توجه نمود.

امکان گسترش آینده

در صورت برنامه ریزي براي افزایش ظرفیت بخش هاي مراقبتی و درمانی در آینده توصیه میشود در جانمایی فضاها، پیش بینی توسعه آتی مد نظر قرار گیرد. بدین منظور می بایست زمین موردنظر داراي پتانسیل توسعه در آینده باشد. اما نکته اي که باید بدان توجه داشت این است که این توسعه، محیط طبیعی و منظره پردازي پیرامون بیمارستان را تحت تأثیر قرار نداده و از سرانه ي فضاي سبز نکاهد. هم چنین می بایست پس از توسعه، سطح ارائه خدمات، آسایش بیماران و کارکنان و به طور کلی بهره وري و بازدهی بیمارستان کاهش نیابد. بنابراین باید تمامی تمهیدات و تسهیلات لازم در این خصوص پس از توسعه تامین شود.

جانمایی کلی بخش هاي اصلی بیمارستان عمومی

بخش اورژانس

اورژانس یکی از بخش هاي مهم و اصلی بیمارستان می باشد که نقش حیاتی در ارائه خدمات فوریتی پزشکی به بیماران نیازمند دارد. این بیماران اکثراً به صورت پیش بینی نشده به اورژانس مراجعه می نمایند، بنابراین بخش اورژانس باید امکان ارائه خدمات پزشکی اولیه براي طیف وسیعی از انواع بیماران را به صورت شبانه روزي داشته باشد. نوع، سطح و حجم ارائه خدمات اورژانس بر اساس سیاست هاي کلی بیمارستان و شرایط منطقه تعیین می شود.

بخش درمانگاه

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، درمانگاه جزئی از یک نظام ارائه خدمات بهداشتی و درمانی است که در خانه هاي بهداشت، مراکز بهداشتی- درمانی و بیمارستان ها پیش بینی می شود. درمانگاه هاي بیمارستانی، صرفاً به ارائه خدمات تخصصی درمانی می پردازند. تخصص هاي اصلی تشکیل دهنده یک درمانگاه، براساس تخصصهاي بخش هاي بستري آن بیمارستان شکل می گیرند. با این حال برخی از تخصص هاي دیگر هم در کنار این تخصص هاي اصلی می توانند در نظر گرفته شوند.

بخش تصویربرداري پزشکی

پزشکان در راستاي تشخیص بیماري و یا دسترسی به اطلاعات بیشتر در رابطه با نوع بیماري، محل آن، تعیین نوع ضایعه و یا میزان آن، از روش هاي تصویربرداري تشخیصی استفاده می نمایند. عملکرد این بخش، درمانی نیست و صرفاً جهت تشخیص از آن بهره گرفته میشود. البته امروزه با پیشرفت تکنولوژي از برخی از این روش ها در درمان هاي غیرتهاجمی نیز بهره گرفته می شود.

بخش آزمایشگاه تشخیص طبی

اطلاعات بسیار ارزشمندي از بررسی و مطالعه نمونه هاي دریافتی از بدن انسان در راستاي کمک به تشخیص پزشکان در مورد بیماري، به دست می آید. تنوع در خدمات آزمایشگاهی و روند تخصصی تر شدن روش ها و تجهیزات آزمایشگاهی، اهمیت آشنایی با عملکرد دقیق این بخش را قبل از آغاز پروسه طراحی پررنگتر می نماید.

بخش فیزیوتراپی

فیزیوتراپی ارائه دهنده خدمات به افرادي است که از لحاظ فیزیکی، عضوي از آن ها دچار آسیب یا از کارافتادگی شده است. در این درمان از دارو استفاده نمی شود و از عناصر غیر دارویی و طبیعی براي درمان ضایعه بهره گرفته می شود. به طورکلی فیزیوتراپی بر درمان استخوان بندي و عضلانی متمرکز می باشد و هدف آن بهبودي و بازیافتن توانایی حرکتی و چرخشی و دست یافتن به تعادل و تناسب حرکتی می باشد.

بخش اعمال جراحی

طراحی بخش اعمال جراحی که یکی از حوزه هاي مهم یک بیمارستان می باشد، از پیچیده ترین بخش هاي معماري یک مرکز درمانی به حساب می آید. پیشرفت هاي تکنولوژیکی به طور متناوب باعث تولید سیستم هاي جدید جراحی می شوند که این امر منجر به افزایش روزافزون آسایش بیمار، امنیت و دقت در جراحی می شود.

بنابراین براي تحلیل و برنامه ریزی اولیه قبل از طراحی باید از نظرات پزشکان جراح، متخصصان بیهوشی، پرستاران جراحی، مسئولان بخش هاي پشتیبانی و خدمات، استفاده و آن ها را در روند طراحیِ به روز این بخش سهیم نمود تا بتوان نیازهاي جامعه پزشکی، بیماران و خانواده هاي آن ها را تأمین کرد.

بخش زایمان

بخش اعمال زایمان یکی از مهم ترین بخش هاي بیمارستان هاي عمومی می باشد که امکانات و شرایط ایده آل و امنی را براي زنان باردار فراهم می آورد تا بتوانند در یک محیط سالم و آرام زایمان طبیعی نمایند. برنامه ریزي و طراحی معماري دقیق و آگاهانه بخشها و واحدهاي زایمان در بیمارستان، در راستاي ایجاد محیط مناسب، امن و دلپذیر براي زنان و نوزادان، می تواند در ارائه خدمات زایمان مناسب توسط پزشکان، پرستاران و سایر پرسنل بیمارستان تأثیر عمده داشته باشد.

انواع بخش هاي بستري

بدون شک اصلی ترین هسته هر بیمارستان را بخش هاي بستري آن تشکیل می دهد و از جهت مساحت نیز، بیشترین میزان زیربناي هر بیمارستان متعلق به بخش هاي بستري آن می باشد به گونه اي که در حدود 25 % از مساحت یک بیمارستان را به خود اختصاص می دهد. ساختار اصلی برنامه ریزي و طراحی یک بیمارستان را تعداد تخت هاي بستري آن تعیین می کند و تمامی عملکردهاي درمانی، تشخیصی و پشتیبانی یک بیمارستان حول این بخش ها شکل می گیرند. لازم به ذکر است نوع، سطح و حجم خدمات بخش هاي بستري، در راستاي برنامه ریزي بیمارستان تعیین می شوند.

انواع بخش هاي مراقبت هاي متوسط

بیمارانی که داراي وضعیت بینابینی می باشند و خدمات مورد نیاز آن ها کمتر از بخش هاي ویژه و بیشتر از بخش هاي بستري است، در بخش هاي مراقبت هاي متوسط بستري می شوند. به طور کلی براي تخصص هاي درمانی مختلف، بخش هاي مراقبت متوسط متفاوتی پیش بینی می شود که براي هرکدام بخش هایی با نیازهاي تخصصی و عملکردي مربوطه، طراحی می گردد. 

شایان ذکر است از جمله بخش هاي مراقبت هاي متوسط در بیمارستان هاي عمومی و تخصصی می توان به مواردي همچون بخش مراقبت متوسط عمومی، بخش مراقبت هاي متوسط جراحی، بخش مراقبت هاي متوسط داخلی، بخش مراقبت متوسط قلب، بخش مراقبت متوسط جراحی قلب و... اشاره کرد. در بیمارستان هاي بزرگ ممکن است هر یک از این بخش هاي به چند بخش تخصصی و فوق تخصصی تبدیل شوند. با توجه به گردش کاري و عملکرد هر یک از بخش هاي مراقبت هاي ویژه، باید ارتباط مناسب با سایر بخش هاي بیمارستان تامین شود.

انواع بخش هاي مراقبت هاي ویژه

بخش هاي مراقبت ویژه به فضاهاي بستري بیمارانی اطلاق می شوند که به دلیل وضعیت وخیم و نیمه وخیم، نیازمند مراقبت هاي ویژه و مستمر به واسطه کادر متخصص و تجهیزات خاص می باشند.

به طور کلی براي تخصص هاي درمانی مختلف، بخش هاي مراقبت ویژه متفاوتی پیش بینی می شود که براي هرکدام بخش هایی با نیازهاي تخصصی و عملکردي مربوطه، طراحی می شوند. از بخش هاي مراقبت ویژه مختلف که در بیمارستان هاي عمومی و تخصصی پیش بینی می شوند، می توان به مواردي همچون بخش مراقبت ویژه عمومی، بخش مراقبت ویژه جراحی، بخش مراقبت ویژه داخلی، بخش مراقبت ویژه کودکان، بخش مراقبت ویژه نوزادان، بخش مراقبت ویژه قلب، بخش مراقبت ویژه جراحی قلب و... اشاره نمود. در بیمارستان هاي بزرگ ممکن است هر یک از این بخش ها به چند بخش تخصصی و فوق تخصصی تبدیل  شوند.

بخش اداري و مدیریتی

اداره ي بیمارستان توسط واحدهاي مختلف و زیر نظر رئیس و مدیر بیمارستان صورت می پذیرد. در هر بیمارستان باید یک حوزه براي قرارگیري واحدهاي اداري و مدیریتی در نظر گرفته شود. برخی از فضاهاي اداري ارتباط مستقیمی با مراجعه کنندگان و خانواده هاي بیماران دارند، اما برخی دیگر از فضاها صرفاً براي انجام امور داخلی بیمارستان تدارك دیده شده اند. قرارگیري مناسب بخش اداري بیمارستان در ارتباط با سایر بخش ها، می تواند بازده و کارآمدي این بخش را فزونی بخشیده و از پیچیدگی سیرکولاسیون بکاهد.

بخش هاي پشتیبانی

بخش هاي پشتیبانی بیمارستان نقش کلیدي در ارائه کلیه خدمات بیمارستان را ایفا می نمایند. با اینکه هیچ کدام از بخش هاي پشتیبانی مشارکت مستقیم در ارائه خدمات درمانی ندارند، اما به طور کلی همه فرآیندهاي روزمره در کلیه بخش هاي یک بیمارستان به صورت غیرمستقیم تحت پشتیبانی این بخش ها صورت می گیرند. شناخت ویژگی هاي بخش هاي پشتیبانی و روابط و موقعیت آن ها اهمیت بسیاري در نحوه طراحی بیمارستان دارد. حداقل بخش هاي پشتیبانی یک بیمارستان به ترتیب زیر می باشند:

1.استریل مرکزی

2. رختشویخانه

3. آشپزخانه مرکزی

4. غذا خوری مرکزی کارکنان

5. رختکن مرکزی کارکنان

6. انبار مرکزی

7. تاسیسات ، گاز های طبی ومخازن ذخیره

8. کاخ داری

9. داروخانه مرکزی (انبار دارو)

10. مرکز جمع آوری و بی خطر سازی زباله  

11. مدیریت نگه داری و تعمیرات

12. مورگ ( نگه داری جسد)