اصول معماری بیمارستان - محوطه و فضاهاي پیرامونی بیمارستان

اصول معماری بیمارستان - محوطه و فضاهاي پیرامونی بیمارستان

نویسنده: مهندس حمیدرضا اشرف

 

محوطه و فضاهاي پیرامونی بیمارستان

پس از پرداختن به مباحث مرتبط با مکان یابی بیمارستان و انتخاب زمین و سایت بیمارستان ، گام بعدي ، آشنایی با برنامه ریزي و طراحی در حوزه ي محوطه و فضاهاي پیرامونی بیمارستان می باشد. به بیان دیگر در این مرحله نحوه سامان دهی، برنامه ریزي و استانداردسازي زمین انتخاب شده در مرحله قبلی صورت خواهد پذیرفت. در این خصوص در ابتدا می بایست اجزاي تشکیل دهنده ي این فضاها شناخته و معرفی گردد و سپس به بیان استانداردهاي لازم در این خصوص پرداخته شود.

عناصر اصلی در فضاي پیرامونی ساختمان اصلی بیمارستان شامل سردر و ورودي اصلی مرکز درمانی ، مسیرها و معابر، ساختمان هاي جانبی و خدماتی، فضاهاي سبز و پوشش گیاهی، پارکینگ ها، هلی پد و... می باشد.

ورودي هاي سایت بیمارستان:

ورودي سایت بیمارستان به عنوان اولین مجرا در دسترسی به ساختمان بیمارستان، نقش مهمی دارد. در این خصوص به جهت افزایش سهولت، کاهش تداخل عملکردي و بالابردن کیفیت خدمات رسانی لازم است با حفظ نکات حفاظتی و امنیتی، ورودي هاي مجزا به حوزه هاي کارکردي متفاوت براي سایت بیمارستان در نظر گرفته شود. تعداد، موقعیت و ابعاد این ورودي ها بر اساس نیازهاي مربوطه و حجم ارائه خدمات آن بیمارستان تعیین می شود. از جمله این ورودي هاي می توان به موارد زیر اشاره نمود.

لازم به ذکر است ورودي هاي مذکور مربوط به سایت بیمارستان بوده و ارتباط بیرون سایت را با داخل آن و ساختمان بیمارستان تامین می نماید و نباید با ورودي هاي ساختمان بیمارستان اشتباه گرفته شود:

1. ورودي اصلی بیمارستان:

مهم ترین ورودي سایت که ارتباط اصلی بیمارستان را با فضاي خارج از سایت تامین می نماید ورودي اصلی بیمارستان می باشد. تعبیه این ورودي در تمامی بیمارستانها الزامی است. هم چنین ورودي اصلی بیمارستان الزاماً داراي دو ورودي مجزا براي افراد پیاده و وسایل نقلیه می باشد.

این ورودي ممکن است علاوه بر ایجاد دسترسی از بیرون سایت به ورودي اصلی ساختمان بیمارستان، با تمهید مسیرهایی، ارتباط بیرون مجموعه را با سایر ورودي هاي ساختمان بیمارستان مانند ورودي مستقل برخی فضاهاي تشخیصی و درمانی(مانند درمانگاه، آزمایشگاه و...)، ورودي حوزه مدیریت و اداري، ورودي حوزه آموزشی(در بیمارستان هاي آموزشی)، ورودي هاي خدماتی، ورودي فضاهاي اسکان و پاویونها، ورودي پارکینگ و... تامین نماید.

لازم به ذکر است تنها ورودي اورژانس در سایت نمی تواند با ورودي اصلی بیمارستان ادغام گردد و باید به صورت کاملاً مجزا برنامه ریزي شود. البته با توجه به سطح و حجم خدمات قابل ارائه در بیمارستان ممکن است به جز ورودي اصلی و اورژانس، ورودي هاي دیگري نیز در سایت بیمارستان در نظر گرفته شود که در ادامه توضیحاتی در مورد هر یک ارائه خواهد شد.

شایان ذکر است است ابعاد این ورودي باید جهت رفت و آمد انواع خودروهاي سبک و سنگین برنامه ریزي و طراحی شده باشد.

2. ورودي اورژانس:

همان طور که گفته شد در هر بیمارستانی علاوه بر ورودي اصلی بیمارستان، تعبیه ورودي اورژانس در سایت بیمارستان الزامی است. علاوه بر آن، مسیر دسترسی و ورودي به بخش اورژانس نیز باید از سایر ورودي ها و معابر به طور کامل تفکیک شود. این ورودي نیز الزاماً داراي دو ورودي مجزا براي افراد پیاده و وسایل نقلیه می باشد.

ورودي به سایت بیمارستان جهت دسترسی به بخش اورژانس بایستی در موقعیتی از سایت بیمارستان پیش بینی شود که دسترسی مناسب از معابر اصلی اطراف سایت به آن تأمین شده باشد. موقعیت ورودي به سایت بیمارستان جهت دسترسی به بخش اورژانس، بایستی به دور از گره هاي ترافیکی، همسایگی هاي پرتردد، معابر کم عرض و هر عاملی که منجر به اختلال و تاخیر در ارائه خدمات فوریتی شود، تعیین گردد.

هم چنین از آن جا که زایمان یک امر طبیعی میباشد و به عنوان بیماري به حساب نمی آید، جهت افزایش آرامش و آسایش مادران و کاهش استرس ناشی از ورود به فضاهاي بیمارستانی، ممکن است از سایت، ورودي مستقل در ساختمان بیمارستان براي این بخش در نظر گرفته شود. در این صورت، به دلیل ماهیت فوریتی بودن فرآیند زایمان، جهت دسترسی از بیرون سایت به آن نیز از ورودي و مسیر اورژانس باید استفاده شود.

3. ورودي درمانگاه:

در بیمارستان هاي منطقه اي، قطبی و کشور که حجم خدمات بیمارستان قابل توجه است، جهت جلوگیري از تداخل عملکردي و افزایش کارایی توصیه می شود از سایت بیمارستان، ورودي مجزا براي مجموعه درمانگاه ها در نظر گرفته شود. البته همانطور که گفته شد با توجه به حجم خدمات ممکن است از ورودي اصلی بیمارستان در سایت به این منظور استفاده گردد. این ورودي نیز الزاماً داراي دو ورودي مجزا براي افراد پیاده و وسایل نقلیه می باشد.

4. ورودي پارکینگ:

برنامه ریزي پارکینگ در بیمارستان هاي مختلف متفاوت می باشد، در برخی به دلیل محدودیت زمین پارکینگ تنها امکان خدمات رسانی به گروه هاي مدیریتی، پزشکی و اورژانسی را دارا می باشد و در بیمارستان هایی نیز ممکن است علاوه بر تامین پارکینگ براي رده هاي مختلف کارکنان بیمارستان، امکان خدمات رسانی به مراجعین و ملاقات کنندگان نیز وجود داشته باشد. در این راستا جهت جلوگیري از ازدحام و شلوغی به خصوص در زمان هاي ملاقات توصیه می شود ورودي پارکینگ از ورودي اصلی بیمارستان در سایت مجزا باشد. لازم به ذکر است ابعاد این ورودي ها باید جهت رفت و آمد انواع خودروهاي سبک و سنگین برنامه ریزي شده باشد.

5. ورودي تدارکات و پشتیبانی:

در بیمارستان هاي بزرگ بخشهاي خدماتی و پشتیبانی متعددي وجود دارد که داراي حجم زیادي از فعالیت هاي متنوع میباشند. از جمله این فعالیت ها می توان به بخش هاي تاسیساتی و تجهیزاتی، انبارها، بخش هاي تعمیر و نگهداري، جمع آوري و امحاء زباله، آشپزخانه، رخشویخانه و سایر بخش هاي پشتیبانی اشاره نمود. این امر سبب افزایش رفت و آمد هاي داخلی و خارج سایتی با خودروهاي سنگین و نیمه سنگین همچون، کامیون، وانت و... می شود. در این خصوص جهت تفکیک عملکرد ها، افزایش ایمنی و آرامش در مسیرهاي بیمارستانی، جلوگیري از ازدحام و تداخل عملکردي و... توصیه می شود ورودي مجزایی براي حوزه خدماتی و پشتیبانی درنظر گرفته شود.

البته در بیمارستان هاي کوچک معمولا این ورودي با ورودي پارکینگ ادغام می گردد. البته در صورت عدم پیش بینی ورودي پارکینگ، از ورودي اصلی بیمارستان نیز میتوان در بیمارستان هاي کوچک در این راستا استفاده نمود. لازم به ذکر است ابعاد این وروديها باید جهت رفت و آمد انواع خودروهاي سبک و سنگین برنامه ریزي شده باشد.

6. ورودي اضطراري و امدادي:

بیمارستان باید براي شرایط بحرانی نیز طراحی شود و در این شرایط خدمات خود را بدون وقفه ارائه نماید، در این حالت ورودي هاي معمول می توانند در جهت یک هدف معین استفاده گردند. علاوه بر ورودي هاي معمول، تعبیه یک ورودي اضطراري نیز الزامی است تا محیط خارج سایت بیمارستان را به ساختمان بیمارستان متصل نماید.

این مسیر باید بر اساس حداقل استانداردهاي ایمنی براي شرایط بحرانی طراحی شود که در صورت آسیب دیدن سایر ارتباطات سایت در زمان بحران، این ورودي و مسیر مختص به آن بتواند دسترسی به سایت براي انتقال مجروحین به بخش هاي مربوطه را تامین نماید. هم چنین ورود خودروهاي امدادي مانند آتش نشانی نیز از طریق این ورودي صورت می پذیرد. البته در هر صورت ورودي اورژانس نیز باید امکان رفت و آمد خودروهاي امدادي را دارا باشد. لازم به ذکر است ابعاد این ورودي ها باید جهت رفت و آمد انواع خودروهاي سبک و سنگین برنامه ریزي شده باشد.

7. سایر ورودي ها:

در طراحی بیمارستان ها ممکن است با توجه به شرایط خاص آن و به تشخیص گروه هاي متخصص ورودي هاي دیگري نیز براي سایت بیمارستان در نظر گرفته شود.

نکته مهم:

موقعیت ورودي هاي سایت بیمارستان بر پایه دسترسی مطلوب به فضاهاي مورد نظر تعیین می شود. با این حال باید دقت شود تا موقعیت ورودي هاي سایت محدود به یک ضلع از سایت نشود و حداقل در دو ضلع و بر پایه ایجاد ارتباط مستقیم با محل مورد نظر در داخل سایت پیش بینی شود. البته توجه به این نکته لازم است که افزایش تعداد ورودي ها می تواند امنیت سایت و بیمارستان را به خطر اندازد، لذا باید راه کارهاي مناسب در این خصوص بر اساس فضاي فیزیکی و نیروي انسانی در نظر گرفته شود.

لازم به ذکر است در بیمارستان هاي خصوصی و بیمارستان هاي کوچک دولتی به دلیل محدودیت هاي ابعاد زمین و سطح اشغال ساختمان بیمارستان، فضاي باز بیمارستان محدود بوده و ممکن است زمین بیمارستان به صورت کاملاً مجزا از فضاي بیرون سایت جدا نشود که به تبع آن ورودي هاي مذکور نیز به صورت کاملاً مشخص از یکدیگر تفکیک نخواهند شد. البته گروه طراحی باید تا جاي ممکن در تفکیک ورودي ها تلاش نماید.

مسیرها و معابر :

مسیرها و معابر در فضاهاي پیرامونی بیمارستان متشکل از دو دسته اصلی معابر پیاده و سواره می باشند که هر یک از آن ها شامل زیر گروه ها و الزامات مربوط به خود می باشد.

معابر پیاده :

مسیرهاي پیاده در دو گروه پیاده راه ها و شیب راه ها(مسیرهاي شیب دار)جاي می گیرند.

مسیرهاي سواره

 مسیرهای سواره در دو گروه مسیرهای عادی سواره و شیب راه ها(مسیرهاي شیب دار)جاي می گیرند.

پارکینگ

بیمارستان از جمله مراکزي است که به جهت مراجعه ي افراد بسیار به آن، نیاز به پیش بینی پارکینگ به میزان لازم دارد. در این مراکز باید اطمینان از تأمین استانداردهاي فضاي پارکینگ از نظر ابعاد، مکان قرارگیري، تعداد، تقسیم بندي و... مورد توجه قرار گیرد. لازم به ذکر است بر اساس ضابطه سطح پارکینگ در کاربري هاي بهداشتی و درمانی در اغلب طرح هاي جامع شهري، مساحت قابل اختصاص به پارکینگ، حداکثر 30% مساحت کل عرصه میباشد. این در حالی است که 30% نیز به فضاي سبز و 40% باقی مانده، مربوط به سطح اشغال ساختمان بیمارستان در طبقه همکف است.

ارتباط هوایی و هلی پد

اورژانس هاي هوایی از جمله مهمترین راهکارهایی است که در شرایط بحران می تواند در تسریع خدمات فوریتی موثر باشد. ارتباط هوایی به طور معمول به واسطه بالگرد صورت می گیرد و در صورتی که در بیمارستان، استفاده از ارتباط هوایی برنامه ریزي گردد، لازم است که تسهیلات مربوطه تامین و ضوابط خاص آن رعایت گردد. از جمله این تسهیلات می توان به محل نشست و برخاست بالگرد(هلی پد) ، مسیرهاي دسترسی، کارکنان پرواز(گروه پرواز، گروه مراقبت پرواز، گروه خدمات پرواز) ، فضاهاي فیزیکی خدماتی و پشتیبانی و... اشاره کرد.

در این راستا طراحی درست و مناسب هلی پد بسیار حائز اهمیت است. در بسیاري از موارد رعایت نکردن ضوابط مربوطه و عدم تعیین موقعیت مناسب هلی پد سبب گردیده است که در زمان بهره برداري منجر به حادثه گردد و یا نتوان از آن ها استفاده کرد.

محوطه سازي و فضاي سبز

انرژي و سلامت انسان تا حد زیادي بستگی به تاثیرات مستقیم محیطی دارد که در آن زندگی می کند . در یک مرکز درمانی، توجه به زیبایی محوطه بسیار حائز اهمیت است و می تواند سبب افزایش کارایی کارکنان، کاهش استرس و افزایش سرعت بهبود بیماران گردد. مجموعه اي از فضاهاي سبز، پیاده راه ها و سواره روهاي زیباسازي شده با مصالح مناسب ، نیمکت ها، تابلوهاي راهنما، کیوسک هاي اطلاعاتی و خدماتی، سایبان ها، آب نما، نورپردازي و ... از جمله راه کارهاي اولیه جهت زیباسازي محوطه مرکز درمانی می باشد.

در این خصوص یکی از عناصر بسیار مهم در محوطه سازي مراکز درمانی فضاي سبز می باشد. امروزه داده هاي علمی ثابت می کنند که گیاهان علاوه بر نقش زیباسازي محیط، به عنوان راه کاري مناسب براي حل بسیاري از مشکلات محیطی ایفاي نقش می نمایند. بنابراین شناخت انواع گیاهان و روش به کارگیري آن ها در محوطه سازي مراکز درمانی ضروري می باشد.

 

روش هاي طراحی فضاي سبز

با توجه به مطالب ذکر شده، اهمیت و ضرورت تمهید فضاي سبز در مراکز درمانی به وضوح مشخص گردید، در این خصوص راهکارهاي متعددي جهت طراحی و به کارگیري فضاي سبز در این مراکز وجود دارد که در ادامه به برخی از این روش ها اشاره می شود:

1.فضاي سبز در حیاط باز

ایجاد فضاي سبز در محوطه اطراف ساختمان بیمارستان متداول ترین راهکار در بهره مندي از فضاي سبز بوده که تمامی مراجعین و گروه هاي حاضر در بیمارستان می توانند از آن استفاده نمایند. این نوع حیاط را می توان در موقعیت هاي مختلفی نسبت به ساختمان بیمارستان طراحی نمود و کیفیت هاي مختلف فضایی را در آن به وجود آورد. حیاط باز می تواند در جلو، پشت یا کنار ساختمان و یا حد فاصل دو ساختمان بیمارستان درنظر گرفته شود.  لازم به ذکر است این حیاط ها می تواند به صورت سرپوشیده نیز طراحی شود تا از شرایط جوي نامساعد به دور باشد.

در صورتی که فضاي باز بیمارستان قابل توجه باشد و یا در مراکز درمانی همچون دهکده هاي سلامت، مراکز پژوهشی-درمانی و...، این حیاط ها را می توان در سطح وسیع تري نیز طرح ریزي نمود و با ایجاد فضاهاي سبز گسترده در سطح باغ، تنوع فضایی را براي استفاد ه افراد و یا انجام فعالیت هاي خاص ایجاد نمود.  از جمله این باغ ها می توان به باغ گیاهان زینتی، باغ گیاهان دارویی و درمانی، باغ میوه و... اشاره کرد.

2. فضاي سبز در حیاط مرکزي

احاطه شدن فضاي سبز به واسطه ساختمان هاي مرکز درمانی سبب تبدیل آن به یک حیاط مرکزي می گردد. این حیاط ها به صورت فضاي نیمه خصوصی و امن بوده که علاوه بر اینکه امکان دید از داخل فضاهاي پیرامونی به آن وجود دارد، امکان کنترل باد، کاهش آلودگی هاي صوتی، کنترل دما، تثبیت خاك، سایه گستري و... نیز در آن ها به میزان بیش تري تامین می شود. حیاط هاي مرکزي محیط نورگیري فضاهاي بیمارستان را افزایش داده و منظر مناسبی را می تواند براي آن ها به وجود آورد. البته باید به راهکارهاي مناسب در خصوص رفع محدودیت ها و مشکلات این نوع طراحی توجه نمود. از جمله این موارد می توان به میزان سایه اندازي، یخ بندان، میزان نورگیري و... اشاره نمود. این روش طراحی معمولا در اقلیم هاي گرم و خشک قابل برنامه ریزي می باشد. لازم به ذکر است این حیاطها می تواند به صورت سرپوشیده نیز طراحی شود تا از شرایط جوي نامساعد به دور باشد.

3. فضاي سبز در حیاط سرپوشیده

برخی مراکز درمانی به دلیل هزینه و مساحت محدود، فضاي سبز کوچکی را در داخل و یا مجاور بنا ایجاد می کنند. در این گونه فضاها بر خلاف دو روش قبل، امکان قدم زدن و یا نشستن در آن وجود ندارد و تنها از داخل ساختمان و یا فضاهاي مجاور آن قابل مشاهده می باشد که می تواند موجب نشاط، طراوت روح و روان بیماران و سایر افراد حاضر در بیمارستان گردد.

4. فضاي سبز در بام ساختمان (بام سبز)

در صورت محدود بودن مساحت محوطه جهت ایجاد فضاي سبز و منظره پردازي، گزینه ایجاد فضاي سبز برروي بام با قابلیت ایجاد دید گسترده مناسب می باشد. در این صورت دسترسی مناسب و وضوح بخشی به آن جهت اطلاع کاربران از وجود چنین فضایی بر بام باید فراهم گردد.

هم چنین اعمال نکات و ضوابط مربوطه همچون ایمنی کاربران، کنترل عفونت، تعبیه تاسیسات مورد نیاز، حذف عناصر و صداهاي مزاحم، کنترل و هدایت آب، عایق کاري رطوبتی و... لازم می باشد.

5. فضاي سبز در تراس (تراس سبز)

بر خلاف بام سبز که بر بالاترین سطح بنا قرار دارد و یا اغلب از همه جهات باز است، تراس سبز فضاي قابل دسترسی بیرونی است که از چند جهت به واسطه بنا محدود میشود.  این تراس ها به صورت یک فضاي خصوصی و امن بوده و معمولا به شکل یک بالکن باریک و طویل طراحی می شوند.  گیاهانی که در این تراس ها کشت می شوند را می توان به گونه اي انتخاب نمود که سبب ایجاد نمایی سبز در ساختمان بیمارستان گردد.

6. فضاي سبز بر دیوار ساختمان (دیوار سبز)

یکی از روش هاي جدیدي که در معماري پایدار نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است، دیوارهاي سبز می باشد که به باغ هاي عمودي نیز معروف است.  این روش به دو گروه نماهاي سبز و دیوارهاي اکسیژن ساز تقسیم می شوند و هر کدام داراي ویژگی هاي خاصی می باشند که در طراحی مراکز درمانی می توان بر اساس اهداف و خواسته هاي طرح از آن ها استفاده نمود. دیوارهاي سبز در مقایسه با سایر روشها، تاثیر بیش تري بر محیط اطراف خود به ویژه ساختمان بیمارستان خواهد گذاشت، از جمله این موارد می توان به تصفیه هوا، عایق حرارتی ساختمان، کنترل دما، افزایش رطوبت، کاهش جذب انرژي خورشیدي و اشعات منعکس شده، کاهش آلودگی آب و... اشاره کرد.